Kansenongelijkheid in het onderwijs: docenten Da Vinci College Lammenschans blikken terug op ZESTIEN

Door Lisanne Brouwer

Ietwat onwennig loop ik het schoolgebouw van Da Vinci College Lammenschans binnen. Het is een drukte van jewelste, waarschijnlijk is de bel net gegaan. De laatste keer dat ik hier was, voor een van de avondvoorstellingen van ZESTIEN, was het gebouw verlaten, op een select groepje publiek na: precies genoeg mensen om één klaslokaal te vullen. Al zag ik de voorstelling een tijdje terug ook al een keer tijdens de drukte van de schooluren, in de klas, voor leerlingen, zoals ‘ie bedacht is. 

Ik heb afgesproken met Maaike, Gabriel en Chris, docenten en schoolmedewerkers met wie regisseur Tamar en schrijver Aron veel te maken hebben gehad in de maand dat ze artist in school waren op het Da Vinci. Een maand nadat de laatste voorstelling speelde, en een half jaar na het veldonderzoek van de makers, spreek ik ze over wat ZESTIEN betekend heeft, en wat de voorstelling in beweging heeft gezet. 

De voorstelling en de reacties

“Toen we voor het eerst met PS|theater om tafel zaten om dit project van de grond te krijgen, hoopte ik erg dat er een voorstelling uit zou komen om de vooroordelen over het vmbo te ontkrachten”, vertelt Maaike. “Nu de voorstelling er is, ben ik juist blij dat dat het niet is geworden.” Ze legt uit dat bij een niveau waar zoveel stigma op rust, er snel een risico is om te vervallen in een soort ‘kijk hoe zielig wij zijn’ sfeer. Dat moest deze voorstelling natuurlijk sowieso niet worden. ZESTIEN kan spelen voor elk niveau, het is een universeel, ‘niveau-neutraal’ verhaal, en juist dat maakt het zo goed, vindt Maaike nu. “Kijk, voor kinderen maakte het geen bal uit over welk niveau het ging. Het waren de volwassenen, tijdens de avondvoorstelling waar ik bij was, die heel erg uitgingen van niveau. In het nagesprek moesten de makers zelfs zeggen: wij hebben het niveau nergens genoemd, dat heb je als publiek echt zelf ingevuld.” Blijkbaar was dat een opvallende extra confrontatie met eventuele vooroordelen. 

In ZESTIEN komen twee vrienden van vroeger terug op hun oude middelbare school. Robin is erg zoekende naar wat ze wil in het leven, nadat ze meerdere opleidingen niet heeft afgemaakt. Tien jaar geleden was dat wel anders: toen wist ze precies wat ze wilde en steunden en stimuleerden haar ouders haar daar enorm in. Xavi heeft nu een goede baan, maar kreeg vroeger nauwelijks ondersteuning van zijn ouders. Zijn docenten hadden weinig vertrouwen in hem. “Wat me het allermeeste is bijgebleven,” vertelt Gabriel, “is dat zoveel mensen tijdens het nagesprek zeiden dat Robin het zwaarder had op school dan Xavi. Dat er mensen waren die vurig beargumenteerden dat Robin het zo zwaar had vanwege prestatiedruk, terwijl Xavi er helemaal alleen voor stond. En ja, ik kan daar eigenlijk nog steeds niet bij. Ik had niet verwacht dat daar enige onduidelijkheid tussen mensen over zou zijn. De acteurs vertelden trouwens dat vooral op andere niveaus, zoals het gymnasium, die mening veel vaker voorkwam dan bij ons. Daar gingen ze in het nagesprek soms ook echt wel tegenin, vertelden ze.” 

“Maar als je deze voorstelling op een andere school speelt, dan krijg je dus ook een ander antwoord,” reageert Maaike. “Als je het over stigma's hebt, dan wordt het dus niet per se bij naam genoemd, maar het laat dus wel zien hoe het leeft. Terwijl wij hier ook genoeg Robins hebben hoor, en het gymnasium waarschijnlijk genoeg Xavi’s.” Die discussie werd wel mogelijk gemaakt doordat de personages niet eendimensionaal waren, maar heel gelaagd. “Het waren absoluut geen persiflages, dat vond ik heel belangrijk”, zegt Chris. Behalve de kleding, die viel misschien wat uit de toon. “Dan zei een groep leerlingen: Wat hebben ze nou aan!?” lacht Maaike. “Dit heeft niemand bij ons op school aan! Zo’n joggingbroek met een leren jas, mevrouw. Waarom?” 

“Tijdens de voorstelling zelf heb ik vooral gekeken naar wat het nou doet met de leerlingen”, zegt Maaike. ‘Ik kan me één jongen herinneren die echt met zijn mond open zat te kijken. Dat was echt heel schattig. En ander was steeds een beetje ongemakkelijk, want die zat op die plek achter diegene die steeds weggestuurd werd door het personage Xavi. Dus die jongen zat eigenlijk steeds op z'n hoede, van o jee, straks komt hij weer… Die spanning was ook wel heel leuk om te zien.” Als ik naar negatieve reacties vraag, kan Maaike eigenlijk niets bedenken. Ja, behalve die vreemde kleding dan. 

Als het nagesprek ter sprake komt vertelt Maaike dat er eigenlijk een tweede nagesprek op gang kwam als de theatermakers weg waren. Met de makers erbij waren de leerlingen vaak wat stiller dan normaal, ook waren er zeker wat mooie gesprekken. Maar na afloop barstten de leerlingen dan alsnog los. Bij de voorstelling voor de klas met wie de makers maanden eerder, tijdens het veldwerk, een opdracht hadden gedaan, met de vraag om een bucketlist te maken, bleek dat die les goed was blijven hangen: “Later vroegen ze daar dus naar: ‘O, daarom ging ze zeker die opdracht met ons doen over die bucketlist.’” vertelt Maaike met enige bewondering over hoe goed de leerlingen die les nog herinnerden. “Ze wilden van mij dan ook heel graag weten welke leerling ik dan leuker vond, Robin of Xavi. Of ik daar dan een mening over had. En natuurlijk waarom Xavi de hele tijd op tafel ging liggen... Ja, één van die leerlingen was steeds de sjaak natuurlijk, dat was heel grappig. Ze vonden het wel indrukwekkend.” De leerlingen kwamen direct na de les uit zichzelf naar haar toe om de voorstelling even te bespreken. Hoe stil ze in het nagesprek met de PS makers ook waren, als Maaike nu vroeg wat ze ervan vonden, duurde hun antwoord bij wijze van spreken een kwartier. “Toen kwam er super veel los. Al zei ik dan ook wel tegen ze: dit had je net ook kunnen doen toen we in gesprek waren met de acteurs! Maar dat vinden ze dan toch spannend. Ik ben bij een aantal voorstellingen geweest en dat was in het nagesprek af en toe echt wel trekken. Dat ik ook echt bij sommigen zei, kom op, jij hebt hier echt wel mening over! Maar goed, die deelden ze uiteindelijk toch, zij het na afloop.” 

Artists in school

Hoe was het eigenlijk om ineens twee kunstenaars rond te hebben lopen op school? Maaike coördineerde alle praktische zaken rondom hun veldonderzoek, zoals bij welke les ze konden zijn en aan welke leerlingen ze workshops konden geven. Ze vertelt dat Tamar en Aron heel fijn waren om mee te werken, maar dat het voor haar ook wel flink aanpoten was om die coördinatie naast haar reguliere werk te doen. “Ze vroegen me dan: kunnen we dit nu zien, of kunnen we daarbij zijn? En dan ging ik op zoek, ze matchen aan collega’s of leerlingen. Na een tijdje kwamen ze zelf met ideeën voor opdrachten, zoals de bucketlist. Dat werkt ook goed bij onze leerlingen, ze gewoon aan het werk zetten en ze op die manier een beetje uit de tent lokken. Dan gaan ze je ook alles vertellen.” Ondanks het harde werk overheerst bij haar gelukkig na afloop vooral het gevoel van hoe gaaf het is dat ze als school hebben bijgedragen aan deze voorstelling. 

Gabriel herinnert zich een bijzondere les maatschappijkunde waar Tamar bij was. “Er ontspon zich toen een heel gesprek over een maatschappelijke kwestie, ik geloof dat het ging over of de doodstraf in Nederland toegepast zou moeten worden. Op een gegeven moment klapten leerlingen hun boeken dicht, ze wisten dat we nu gewoon in gesprek zouden gaan. We zijn toen 40 minuten lang in gesprek geweest met elkaar over een maatschappelijk onderwerp, dat vind ik enorm waardevol. Dat is me altijd bijgebleven: meestal als er mensen komen kijken in de les, dan bereid je de les zo voor dat er geen ruimte is voor zoiets. Maar omdat Tamar en Aron best vaak kwamen kijken, en er ook echt een langere periode waren, viel de noodzaak daarvan ook weg. Ze werden echt een beetje onderdeel van de school.” 

Wat heeft ZESTIEN betekend?

Als ik concreter vraag naar wat het veldonderzoek en de voorstelling betekend en bewogen heeft, zijn er twee thema’s die eruit springen. Kansengelijkheid en erkenning, zeker, maar ook de waarde van cultuur en theater in de klas. Chris vond de voorstelling perfect om het te laten raken en boeiend te houden, qua lengte en qua diepgang. De leerlingen leken het belang ervan ook te voelen. Maaike vertelt over een voorstelling die plaatsvond op vrijdag, tijdens het zevende uur, terwijl een deel eerder die dag een herkansing had gemaakt en een deel sportdag had gehad. De leerlingen moesten ook nog een uur wachten, want het zesde uur was een tussenuur. “Ze waren er allemaal, en ze waren allemaal geboeid. Dat gebeurt niet vaak.” 

Chris vindt het confronterend dat hij niet eerder gerealiseerd heeft hoe cultuur en zeker theater een vorm is om iets wezenlijks te vertellen op school. Het belang van deze vorm om een verhaal te vertellen is bij hem enorm aangekomen: “In een uurtje word je zomaar even in een andere wereld neergezet, die bijblijft. Ik nam een vriend mee naar de voorstelling voor volwassenen, en wij hebben het er nog steeds over. Dat is echt iets wat toneel teweegbrengt.”

“Ik vond het ook heel sterk dat er geen lesprogramma of iets dergelijks aan verbonden zat”, voegt Gabriel toe. “We horen uit ouderenquêtes dat ze vinden dat er weinig ruimte is voor hun kind om hun passie te ontdekken op school. Juist door dit soort dingen gewoon aan te bieden, ‘kijk, theater’, zonder een cijfer of een les, kun je kinderen enorm uitdagen om te denken: hmm, ik ga toch eens kijken in het muzieklokaal, bijvoorbeeld. Als er één leerling door geïnspireerd raakt, hebben we ons doel al bereikt. Een aantal lette echt goed op, zij zullen dit niet vergeten. Ze zullen ook makkelijker naar het theater gaan, voor hen is de drempel is verlaagd. Dit is een middelbare school ervaring waarvan ik geloof dat ze er jaren later nog aan terug zullen denken.” 

Als het gaat over de beweging op het gebied van kansengelijkheid, trekken mijn gesprekspartners een duidelijke grens tussen de indruk die de voorstelling maakte op de leerlingen, en op hun collega’s en mededocenten. Voor leerlingen schatten ze in dat de herkenning en erkenning van groot belang was. Chris vertelt dat alle leerlingen wel zullen herkennen dat bij sommige medeleerlingen de ouders nooit komen opdagen, zoals die van Xavi dat ook niet deden. Misschien zijn ze zelf zo’n leerling. “Je kunt je in je stoel, al kijkend, erkend voelen, zonder dat iemand je daar direct op aanspreekt. Dan voel je je gezien door het stuk. En het was ook mooi dat Xavi nu een goede baan had. Het liet ook meteen zien: zelfs als je het moeilijk hebt nu, betekent dat niet dat je niets kunt bereiken. Xavi was niet ‘mislukt’.”

Wat docenten betreft hebben de drie nog wel wat aan te merken. Op het gebied van kansengelijkheid moeten docenten zich allereerst veel bewuster worden van hun invloed, vinden ze. Welke rol hebben docenten in de ontwikkeling van een kind? Daar zijn veel docenten zich niet bewust van. “De heftigste opmerking uit het stuk hoor ik hier,  en in onderwijs breed, helaas drie keer per dag,” zegt Maaike. Ze doelt op een moment waarin Robin de rol van Xavi’s docent aanneemt en tegen hem schreeuwt dat hij het op deze manier niet gaat halen. “Het mag goed bedoeld zijn, maar het heeft enorme impact, en dat realiseren veel docenten zich niet. Ik zou het fijn vinden als die eens bij docenten binnen zou komen. Bedenk eens wat je zegt tegen iemand.” Het moge duidelijk zijn dat ze teleurgesteld waren dat er niet zoveel collega’s zijn komen kijken bij ZESTIEN. Als ik ze vraag naar de toekomst van deze voorstelling of dit onderwerp, vinden ze een voorstelling die zich richt op docententeams dan ook een cruciaal vervolg. Misschien wel voor een gemixte groep docenten, van verschillende niveaus? 

Bij de leerlingen maakte de voorstelling niettemin veel indruk. Eén leerling, inmiddels is ze oud-leerling, heeft meerdere keren met Tamar en Aron gesproken en was echt ambassadeur onder de leerlingen. Maaike is met haar naar de première gegaan: “Dat was voor haar zo bijzonder. Ze heeft me voorafgaand ook echt helemaal gestalkt: wanneer gaan we nou naar de voorstelling? Wanneer speelt het? Maar dat vond ik echt heel leuk. Ze was er echt heel trots op. En eigenlijk draait het om haar. Het is een voorstelling voor in de klas. Het moet haar raken. En dat is gebeurd.”

Voelt ZESTIEN als een voorstelling die PS|theater en Da Vinci College Lammenschans samen hebben gemaakt? “Ja, ik zag wel dingen terugkomen, het ging bijvoorbeeld over de docent maatschappijleer, dat ben ik…” lacht Gabriel. “ZESTIEN voelt als iets wat we samen hebben gemaakt, maar dat wel universeel toe te passen is op elke middelbare school,” voegt Maaike er op serieuzere toon aan toe. “Maar zeker bij die avondvoorstellingen, dat een lokaal van onze school gewoon het theater ís… Dat voelde voor mij echt als ‘dit hebben we maar mooi samen neergezet’.”

De komende jaren onderzoekt PS|theater de kloof tussen kansarm en kansrijk. Samen met allerlei groepen uit Leiden en de omliggende gemeenten brengen wij de ongelijkheid in kaart. Afgelopen jaar gingen we van start met een drieluik over kansen in het onderwijs: TWAALF, ZESTIEN en EENENTWINTIG. De voorstelling MOED (premiere augstus 2024) is het slotstuk hiervan.